Kościół pw. Świętego Krzyża - Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Żywcu

W artykule:

• Historia
• Cytaty historyczne z „Dziejopisu Andrzeja Komonieckiego”
• Pierwotne wyposażenie
• Obecne wyposażenie
• Organy piszczałkowe
• Ciekawostki

HISTORIA

Kościół p.w. Świętego Krzyża znajduje się w centrum starej dzielnicy miasta – Rudzy. Według legendy spisanej przez kronikarza Franciszka Augustina, Rudzę, jak i kościółek założyli przybyli na te tereny górnicy, sprowadzeni w XIII w. przez rodzinę Thurzonów do eksploatacji bogatych pokładów rud żelaza. Inna z hipotez, co do powstania Rudzy łączy się z działalnością osadniczą cystersów, którzy na początku XIV w. posiadali część Żywiecczyzny. Cystersi znani byli z działalności osadniczej, gospodarczej, rozwijali także kopalnictwo rud żelaza. Ostatnie ustalenia wskazują, że na tereny Rudzy ok. 1400 roku przenieśli się mieszkańcy i właśnie tutaj założyli ponownie miasto i wybudowali kościółek.

• ok. 1380 r. – Powstanie gotyckiej świątyni (prezbiterium z krótką nawą, kościół orientowany)
• 1428 r. – uroczyste poświęcenie świątyni przez biskupa krakowskiego
• 1679 r. – powstanie nowej nawy. Rok później staraniem księdza Wojciecha Symeliusa (dziekan i proboszcz żywiecki), powiększone zostało prezbiterium przez dobudowanie półokrągłej apsydy
• 1790 r. - zamknięcie świątyni przez władze austriackie i sprzedaż w drodze licytacji za 600 florenów margrabinie Elżbiecie Wielopolskiej (właścicielka Żywca).
• 1801 r. - ponowna licytacja, podczas której Marcin Rybarski (upoważniony przez rajców miejskich) wykupił świątynię.
• XIX w. - władze austriackie nie pozwalały sprawować w kościele służby bożej. W czasach wojen napoleońskich obiekt służył jako magazyn żywności, a następnie jako szpital dla rannych żołnierzy.
• 1878 r. dostawiono do świątyni kaplicę Ogrojca
• 1910 r. -oraz kwadratową wieżę i przedsionek (1910 r.). W wieży znajduje się kaplica Serca Pana Jezusa, w której Jan Kazimierz Olpiński (1875-1936), lwowski artysta, wykonał polichromię (1916 r.), która przedstawia postaci czterech ewangelistów i czterech polskich świętych.

Opis

• 1939-1945 W czasie okupacji hitlerowskiej został przejęty przez Niemców i służbę pełnił w nim niemiecki ksiądz.

CYTATY HISTORYCZNE Z „DZIEJOPISU ŻYWIECKIEGO” ANDRZEJA KOMONIECKIEGO

[1428]

Roku Pańskiego 1428 kościółek Świętego Krzyża za miasteczkiem żywieckim najpierwej w polu zmurowany jest, a poświęcony przez Jarosława biskupa laodyckiego, sufragana krakowskiego. W którym poświęcenie kościoła albo kiermasz odprawowano w pierwszą niedzielę po świętej Małgorzacie 13 VII.

[1676]

Tegoż roku dnia 16 listopada godziny 12 w noc na całym zygarze, Stanisław Suski, mieszczanin i kupiec dostatni żywiecki umarł. A ten sklep albo kamienicę na podwórzu domu swego kosztem swoim tego roku zmurował, ale go śmierć zaścigła, że go nie dokończył. Będąc prognostykiem śmierci jego próg kamienny w piwnicy, że się na poły rozpadł i schody albo stopnie kamienne do niego przymurowane zapadły się. Jakoż prędko umarł. Który na testamencie odkazał na murowanie kościoła Świętego Krzyża pewną summę i pogrzebion jest w grobie [w]śród kościoła pod passyją. Na którego pogrzebie było kielka kap zielonych z Bractwa Świętego Józefa z Wilamowic

[1617]

Tegoż roku dzwonek u Świętego Krzyża rozbił się, który przefrymarczyli na Kazimierzu u Krakowa u dzwoniarza pod ratuszem kazimierskim, za staraniem tegoż księdza Andrzeja Cozatiusa, a nakładem Wacława Lochmana, szwagra jego, mieszczanina żywieckiego, do którego przydał złotych 17. A ten dzwonek dotąd trwa i głos jego na tym kościele Świętego Krzyża co dzień słyszemy. Na którym jest pismo wylate: „Iesus Nazarenus Rex Iudeorum”. Za co Pan Bóg temuż Wacławowi Lochmanowi nagrodził, że mu się syn prawie tego roku we święty Wacław [28 września] narodził i imie ojcowskie na krzcie świętym otrzymał. Z którego chwała Panu Bogu się stała, że dorós[ł]wszy, do zakonu w Częstochowie wstąpił, dawszy imię Kilian i godności prowincjalskiej dostąpił, i tak zakonowi i ojczyźnie swojej zaświecił

[1637]

Roku Pańskiego 1637 Dorota Marzecka, mieszczka żywiecka passyją albo Chrystusa Pana przybitego na krzyżu, która wśród kościoła Świętego Krzyża postawiona jest, sprawiła, kosztując ze wszytkim kosztem złotych 50 jako na tytule tamże napisano jest i jej imię z przezwiskiem wyrażono. Gdyż przedtym insza była passyja, która na cmentarzu u kościoła farnego przed babińcem w Bożej Męce na krzyżu przybita jest. A ta niźli w wprawiona, była Bożą Mękę u Jana Gałuszki, mieszczanina żywieckiego do poprawy (gdyż ręce od niej oschły) dana i na górze w domu położona. A tam natenczas mieszkając Żydzi ze Śląska tajemnym sposobem te ręce oschnione wzięli na ogniu między drwami, nieprzyjaciele Krzyża Świętego spalili, aż insze Jerzy Wiśnicki, snycerz żywiecki zrobił i na cmentarzu postawiona

[1684]

Tegoż roku Wojciech Stokłosa z Zabłocia, krawczyk, zginął, będąc u kościoła Świętego Krzyża ścięty o kradzież koni. Tego tedy, gdy miał kat ścinać, panna jedna z Białej, jako do młodzieńca przyskoczywszy, podwiką mu szyję okręciła a ręką obłapiła, że się katu nijakim sposobem oderwać nie dała, zwiódszy do daleko z placu, chcąc go wyzwolić. Aż z zamku hajducy dwaj przybieg[ł]szy zaledwie ją od niego oderwali i był ścięt. Z której okazyjej kat, zeszamotawszy się z nią i więźniem, niedługo potym w Oświęcimiu umarł.

PIERWOTNE WYPOSAŻENIE

Obecnie najstarsze i najcenniejsze wyposażenie kościoła znajduje się w zbiorach Muzeum Miejskiego w Żywcu (ul. Zamkowa 2). Dzieła gotyckie prezentują: drewniana, polichromowana rzeźba Świętej Anny Samotrzeciej z ok. 1380 r. temperowy obraz na desce Opłakiwanie z ok. 1450 r.oraz temperowy oraz na desce Madonna z poziomką z 3 ćw. XV w.. Dzieła renesansowe to obrazy temperowe na desce: Wskrzeszenie Łazarza, obraz dwustronny- Biczowanie i Piłat oraz Chrystus i Święta Weronika (ok. 1560 r.)

OBECNE WYPOSAŻENIE

Obecnie w kościele w ołtarzu głównym pozostał krucyfiks drewniany wczesnobarokowy, barokowe ołtarze, jak i obrazy autorstwa żywieckich malarzy cechowych. W glifach okiennych prezbiterium odkryto polichromię z ok. 1666 r., pędzla Floriana Sobinowicza z Żywca. W apsydzie znajdują się także witraże projektu Stefana Matejki, bratanka Jana z 1910 r.

Organy piszczałkowe

Instrument jest dziełem braci Rieger (Jägerndorf), zbudowany w systemie multiplex, o dyspozycji 13 głosów (10 głosów realnych i 3 uzyskane drogą ekstensji). Na podstawie inskrypcji umieszczonej na stole gry, informującej o kolejnym dziele budowniczego (opus 1967), można określić datę pochodzenia instrumentu na 1913 r. Niestety, zapewne z powodu wybuchu I wojny światowej, prace nad budową organów zostały przedłużone i oddano je do użytku w terminie późniejszym. Wskazuje na to numer katalogowy (2080) oraz stylistyka rejestrów, charakterystyczna dla dzieł firmy z lat 20. XX wieku.

Prospekt architektoniczny instrumentu, w stylu neoklasycznym, znajduje się na chórze muzycznym. Umieszczony na wysokim cokole, obejmuje 7 pól piszczałkowych, ujętych w 3 łukowate ramy, wspartych na kolumnach, u dołu których znajdują się niewielkie cokoliki a w głowicach rzeźbione złocenia. Wszystkie części, zakończone u góry wspólnym, jednolitym  gzymsem, zwieńczone są złoconymi sterczynami oraz kratkami w stylu rejencji. Stół gry wolnostojący, wbudowany w balustradę, zwrócony przodem do prezbiterium, posiada 2 manuały (klawiatury ręczne) oraz pedał (klawiaturę nożną). Traktura gry oraz rejestrów instrumentu pneumatyczna, wiatrownice stożkowe, miech pływakowy. Dźwignia do kalikowania sprawna. Dmuchawa elektryczna znajduje się w osobnym pomieszczeniu. Instrument jest w całości zachowany w stanie oryginalnym. Ciekawostką instrumentu jest fakt, iż rurki, które przekazują powietrze do wiatrownic, wytoczone i nawiercone są w drewnie, a nie wykonane ze stopów metali. Rozwiązanie to stosowano w latach I wojny światowej, gdy brakowało ołowiu.

Dyspozycja instrumentu (pisownia oryginalna)

Przypisy

* ekstensja głosu Bourdon 16’
** ekstensja głosu Pryncypał 8’
*** ekstensja głosu Rorflet 8’

Połączenia

 II – Ped.,  I – Ped.,  II – I,  Sub II – I,  Super II – I

Urządzenia dodatkowe

• Wyłączacz kombinacji zbiorowych
• Kombinacje zbiorowe: Piano, Mezzo-Forte, Forte (faktycznie Tutti)

Skala manuału: C-f³, skala pedału: C₁-d

W latach 70. i 80. XX wieku  okresowe przeglądy instrumentu przeprowadzała firma Ryszarda Plenikowskiego i Józefa Adamczyka z Kartuz. Od lat 90. XX wieku opiekę nad instrumentem sprawuje Zakład Organmistrzowski Bałchan z Bielska-Białej.

Organiści tutejszego kościoła (XX i XXI wiek):

• Zyzak Franciszek (ur. 1870 r., zm. 1965 r.) okres międzywojenny –1965 r.
• Studencki Paweł (ur. 1942 r., zm. 1970 r.) 1965 – 1970 r.
• Studencki Grzegorz (ur. 1947 r., zm. 2021 r.) 1970 – 1980 r.
• Piecha Piotr 1980 – 1983 r.
• Gardaś Andrzej 1983 – nadal

Źródła teksu o organach:

1. Tomasz Barcik, https://musicamsacram.pl/instrumenty/opis/204-Zywiec-Kosciol-Swietego-Krzyza
2. Andrzej Gardaś - materiały własne

CIEKAWOSTKI

• Na zewnątrz kościoła znajduje się Kalwaria z Chrystusem Ukrzyżowanym i łotrami. Są to rzeźby drewniane, polichromowane, pochodzące z okresu baroku. Posągi łotrów wykonał Franciszek Woszczycki z Andrychowa w 1710 r.
• Od strony północnej przy kościele znajduje się najstarsza na Żywiecczyźnie kamienna kolumna–Boża Męka (1618), fundacja Zofii Kiełzaczki.

• Kościół otoczony był cmentarzem, na którym od końca XVII w. wykonywano egzekucje przestępców skazanych wyrokiem sądu miejskiego na ścięcie.
• Blisko kościoła po stronie wschodniej znajduje się kamienny, masywny krzyż z 1625 r. Został on wzniesiony przez rodziców Michała Gnidka, który został ścięty za kradzieże oraz za nieposłuszeństwo rodzicom i pogrzebany pod Bożą Męką.

• Po stronie południowo-wschodniej stoi kamienna figura Św. Jana Nepomucena, wystawiona w 1717 r. przez mieszczanina Pokornego na rynku, a przeniesiona na to miejsce w 1864 r.

Kontakt

Wszystkich zainteresowanych historią kościoła zapraszamy do kontaktu z panią Dorota Firlej, kustoszem Muzeum Miejskiego w Żywcu: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Autorzy

• Artykuł przygotowany przez p. Dorotę Firlej, poza tekstem o organach.
• Tekst o organach przygotowany przez p. Andrzeja Gardaś.