Kościół konkatedralny pw. Narodzenia NMP - Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Żywcu

W artykule:

• Historia
• Cytaty historyczne z „Dziejopisu Andrzeja Komonieckiego”
• Pierwotne wyposażenie
• Obecne wyposażenie
• Organy piszczałkowe
• Ciekawostki

HISTORIA

Żywiecka fara, dzisiaj Konkatedra pw. Narodzenia NMP jest perłą architektury sakralnej. Fundatorami świątyni byli właściciele dóbr żywieckich – Komorowscy, Wazowie, Wielopolscy, Habsburgowie, ale i także mieszczanie. Kościół powstał w XV stuleciu jako prywatna fundacja rodziny Komorowskich herbu Korczak. Nowy murowany gotycki kościół pw. Narodzenia NMP i św. Wawrzyńca (na cześć fundatora Wawrzyńca Komorowskiego) zbudowany został pomiędzy rynkiem a Starym Zamkiem. Późnogotycka świątynia składała się z prezbiterium i krótkiej nawy nakrytej sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Z tego czasu zachowały się, oprócz murów, dwie przypory narożne, przylegające na zewnątrz do elewacji wschodniej i zachodniej. W latach 1515-1542 miała miejsce rozbudowa świątyni polegająca na poszerzeniu prezbiterium i nawy oraz podwyższeniu murów, które pokryte zostały nowymi sklepieniami gwiaździstymi. W 1542 r. rozbudowę ukończono i pięć lat później (1547 r.) biskup krakowski Erazm Ciołek poświęcił kościół. W latach 1582-1585 powstało ostatnie przęsło pod chórem muzycznym wraz z najokazalszym elementem fary żywieckiej - wieżą. Architektem zarówno renesansowej wieży, jaki i dobudowanych od południa i północy portali, był sprowadzony z Opawy włoski architekt i budowniczy Giovanni Ricci. Roboty kamieniarskie wykonał Maciej Świętek z Krakowa, zaś roboty ciesielskie Jan Carpentarius z Opawy. Według Andrzeja Komonieckiego (wójt, burmistrz i kronikarz miejski z XVIII stulecia) pierwotna, renesansowa wieża, była wyższa od wieży Bazyliki Mariackiej w Krakowie. Obecna wieża żywiecka mierzy 60 metrów wysokości.

W latach 1596-1608 do kościoła od strony północnej dobudowano kaplicę grobową Komorowskich (kaplica Najświętszej Panny Maryi). W 1639 r. do absydy dostawiono zaś kapliczkę Ogrojca, którą ufundował pisarz miejski Krzysztof Mrzygłodowic.

Kościół uległ poważnemu zniszczeniu podczas wielkiego pożaru w 1711 r. Gruntowny remont został przeprowadzony w latach 1711-12 z wyjątkiem wieży, którą odnowił dopiero Karol Wielopolski, właściciel Żywca. W czasie odbudowy kościoła, przeprowadzonej według projektu architekta krakowskiego Piotra Bebera powstały nowe dachy i sygnaturka. Na początku ubiegłego wieku od strony południowej wzniesiono w 1903 r. nową zakrystię, a w 1929 r. kaplicę grobową Habsburgów, którą zaprojektował Franciszek Mączyński z Krakowa.

Kościół parafialny został wybudowany w stylu gotyckim, rozbudowany zaś w okresie renesansu wraz z licznymi przeróbkami w epoce baroku i w XX w. Świątynię wzniesiono z kamienia łamanego oraz cegły i otynkowano. Wewnątrz znajduje się prezbiterium nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami. Nawa oddzielona jest łukiem tęczowym i nakryta sklepieniem gwiaździstym. Na zewnątrz znajdują się przypory i trzy dekoracyjne portale wejściowe. Nad portalem zachodnim znajduje się napis R.P.-1515 oraz płaskorzeźba kamienna z herbem rodziny Komorowskich - Korczak, pochodząca ze Starego Zamku.

CYTATY HISTORYCZNE Z „DZIEJOPISU ANDRZEJA KOMONIECKIEGO”

[1542]

Do kościoła ołtarz wielki zaśnienia Najświętszej Panny Maryjej z Budzimia, miasta stołecznego węgierskiego przywieziono takim sposobem, iż przeszłego roku, gdy Soliman, car turecki Budzim miasto węgierskie zdradą dostał, który ołtarze w kościołach katolickich wywracać i psować kazał, którego panowie niektórzy węgierscy uprosili o niektóre znaczniejsze ołtarze, ażeby ich mogli do swoich kościołów gdzie indziej przewieźć; na co im za podarunkami tego pozwolił. Pod który czas wielmożny pan graf Sunnegk z Budziacina, dziedziczny pan Nowego Miasta nad rzeką Kisuczą [Kisucza – dopływ Wagu, wpadający doń pod Żyliną. Nowe Miasto – miejscowość na północ od Żyliny], otrzymał ten ołtarz w Budzimiu i przywiózł go do Nowego Miasta, chcąc go w swoim kościele w tymże mieście postawić, ale że wielki był na wysokość, musiał poniechać. O czym dowiedziawszy się pan Komorowski z Żywca, uprosił go sąsiedzkim sposobem, że mu go do nowo zmurowanego kościoła żywieckiego dożyczył. Za który dał mu soli bałwanów [gruda soli kamiennej] jedenaście. Który ołtarz przytrafił się do tegoż kościoła, będąc wszytek struktury takiej jako w Krakowie w kościele w rynku u Panny Maryjej, staroświecką modą zawrzysty jest, a na wierzchu z wieżyczkami.

[1584]

Roku 1584 dnia 21 Augusti we wtorek przed świętym Bartłomiejem podniebienie albo sklepienie pod wieżą zasklepione; gdy buxtele albo stemple i rusztowanie odbierano, z wielkim grzmotem toż sklepienie oberwało się i na ziem upadło. Jerzego, mularza, do śmierci zabiło, a trzech żywych połamanych spod kamienia wywlekli, którzy wołali jakoby pod ziemią. Na co we dzwon wielki na gwałt i poratunek uderzono. Gdzie ludzie zbiegli i ratowali, rozwalając kamienie, aż ich dobyli. A Jan mularz, magister [Giovanni Ricci], zaledwie uskoczył. Skąd dotychczas jest znak tego oberwanego sklepienia pod wieżą, ale go zasklepiono potym zasię.

[1584]

Tegoż roku kaplicę pobocznią od północnej strony kościoła żywieckiego poczęto murować, którą z rozkazu pana Krzysztofa Komorowskiego kasztelana sandeckiego stawiano i kamienie ciosano tak na kopułę, jako na insze potrzeby, wydrążywszy na tych kamieniach litery, które dotąd wydają się Assumpta Est Virgo Maria In coelum etc. [Wzięta jest Dziewica Maria do nieba itd.]. I ten rok przy tych literach na końcu wyrażony jest, a na kopuli przy herbie 1597.

[1584]

Roku Pańskiego 1669 przed Wniebowstąpieniem Pańskim [28.V.] Najjaśniejszy Jan Kazimierz król Polski, a pan na Żywcu po złożeniu korony polskiej do miasta Żywca ze dworem swoim przyjechać był raczył i tu aż do święta Nawiedzenia Najświętszej Panny Mariej [2.VII.]  na zamku mieszkał przez wszytek czas elekcyjnej Michała króla polskiego zostając i tu w kościele „Te Deum laudamus” śpiewać kazał. I stąd w piątek po tym święcie do Francyjej [5.VII.], z żałością swoją z Żywca pożegnał się i szczęśliwie odjechał, darowawszy obicie swoje królewskie, atłasowe, błękitne, wzorzyste kościołowi żywieckiemu brytów kilkanaście.

PIERWOTNE WYPOSAŻENIE

Niewiele pozostało z pierwotnego wystroju kościoła. Przeważnie uległo ono zniszczeniu podczas pożaru z 1711 r. Obecny wystrój wywodzi się przede wszystkim z czasów późnego baroku. 

Z najstarszego wyposażenia zachował się fragment środkowej sceny tryptyku Zaśnięcie Matki Boskiej, wzorowanego na ołtarzu krakowskim Wita Stwosza, który obecnie znajduje się przy kaplicy Komorowskich, od strony północnej.

Ta późnogotycka płaskorzeźba pochodzi z pocz. XVI wieku i została zakupiona przez Wawrzyńca Komorowskiego od węgierskiego magnata Sunnegka w 1542 r. Obecnie płaskorzeźba wtłoczona jest w późniejsze (XVII, XX w.) części ołtarzowe (skrzydła, zwieńczenie) i tworzy układ tryptyku. Zamknięcie szafy tworzą dwa skrzydła pochodzące z ołtarza Bractwa Matki Boskiej Różańcowej z malowidłami z 1643 r. (przedstawienia świętych: Jacka, Katarzyny Sieneńskiej, Dominika, Róży Limańskiej oraz sceny: Adoracja Matki Boskiej Różańcowej przez tłum w strojach polskich, Matka Boska Różańcowa - ucieczka chorych, Matka Boska Różańcowa - patronka w walce z pogaństwem, Matka Boska Różańcowa - ucieczka tonących). Neogotycka obudowa ołtarza tworząca formę tryptyku pochodzi z 1931 r. i wykonał ją, podobnie jak drugi ołtarz boczny, krakowski rzeźbiarz Wojciech Maciejowski rodem z Żabnicy.

Oprócz płaskorzeźby Zaśnięcia i XVII-wiecznych skrzydeł ołtarzowych z wyposażenia kościelnego sprzed pożaru zachowały się fragmenty rzeźb z 2. poł. XVI w.  Znajdują  się one w kaplicy Komorowskich. Wielki pożar zniszczył nagrobki właścicieli, z których przetrwały jedynie marmurowa tablica z grobu Anny Walaszkówny oraz kamienna herma męska z nagrobka Jana Spytka Komorowskiego. W kaplicy zachowała się także chrzcielnica z kamienia pińczowskiego – dzieło Macieja Świętka. Ponad drzwiami do dawnej zakrystii, od strony północnej przy prezbiterium, nie uległo zniszczeniu epitafium Piotra Komorowskiego, fundatora świątyni, pochowanego w Żywcu wraz z synami Janem i Aleksandrem. Tablica marmurowa z łacińskim napisem ufundowana została przez prawnuka Piotra, Jana Spytka Komorowskiego w 2. poł. XVI w.

OBECNE WYPOSAŻENIE

Większość wyposażania kościoła pochodzi z epoki baroku. W 1724 r. powstał późnobarokowy ołtarz główny z posągami świętych: Hieronima, Franciszka, Jana Ewangelisty i Karola Boromeusza.(6) Wieńczy go rzeźbiona grupa Świętej Trójcy w otoczeniu aniołów, po bokach znajdują się owalne obrazy z przedstawieniami świętych: Wojciecha i Stanisława biskupa. W środkowej części osadzony jest posąg Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej. Projekt ołtarza wykonał znany architekt jezuita o. Paweł Giżycki, prace snycerskie przeprowadził zaś Maciej Weissmann z Frydka wraz z synem Józefem. Fundatorem ołtarza głównego był Franciszek Wielopolsk.

Obok ołtarza głównego od północy znajduje się krucyfiks drewniany, polichromowany z ok. 1400 r., przeniesiony z kościoła Świętego Krzyża.

Do barokowego wyposażenia kościoła należy także ołtarz w kaplicy Komorowskich z posągami świętych po bokach: Jana Nepomucena, Jana Kantego i posągiem św. Jana Chrzciciela w zwieńczeniu. W środku ołtarza widnieje obraz przedstawiający św. Antoniego Padewskiego.

Warte uwagi są również drewniana ambona z 1748 r. chór muzyczny i prospekt organowy z lat 1713-1714 drewniane stalle z 1719 r.

oraz późnobarokowe konfesjonały z lat 1764-1800. Obecna polichromia kościoła pochodzi z 1930 r., wykonał ją profesor Tadeusz Korpal z Wieliczki.

Organy piszczałkowe

Jednym z najstarszych źródeł wspominających o budowie organów w tutejszym kościele, jest kronika „Dziejopis Żywiecki” Andrzeja Komonieckiego - wójta żywieckiego, pełniącego urząd na przełomie XVII i XVIII wieku. Według tego przekazu, trzydziestogłosowe organy, zobowiązał się wybudować organmistrz Jan Głowiński, który w 1712 r. podpisał stosowną umowę, na sumę ówczesnych 5000 zł. Nie została ona jednak zrealizowana, a śmierć organmistrza jest prawdopodobną przyczyną niedotrzymania kontraktu. Ostatecznie wykonania nowego instrumentu, podjął się Ignacy Ryszak z Opawy, który w latach 1713-1714, zbudował wraz z prospektem, instrument o dyspozycji około 24 głosów. Inwestycję tę na kwotę ok. 6600 zł ufundował Franciszek Wielopolski z Krakowa. Instrument  posiadał 2 manuały (klawiatury ręczne) oraz prawdopodobnie pedał (klawiaturę nożną), mechaniczną trakturę gry i rejestrów oraz wiatrownice klapowo-zasuwowe. Stół gry został wbudowany w środek szafy organowej i umieszczony tyłem do ołtarza, o czym świadczą pozostałości po manuałach oraz rejestrach w szafie. Restauracje instrumentu przeprowadzane były kilkakrotnie: pierwsza w roku 1721 - przez Jakuba, brata z klasztoru karmelitów na Piasku, druga w roku 1766 - przez Antoniego Jaskulskiego (świadczy o tym inskrypcja znaleziona w instrumencie podczas kolejnych remontów) oraz następne, w latach 1820 i 1826.

Prospekt architektoniczny instrumentu, w stylu późnobarokowym, umieszczony jest  na chórze muzycznym. W balustradzie chóru widnieje niemy pozytyw o 5 polach piszczałkowych. Pozytyw ma trzy wieżyczki (środkową najwyższą, z uskrzydloną główką anielską w partii belkowania oraz dwie skrajne niższe, zamknięte ryzalitami kątowymi). W ich zwieńczeniach znajdują się figury muzykujących aniołków (w środkowej - ze zwojem papieru i batutą, na bocznych - ze skrzypcami i wiolonczelą). Przestrzenie między wieżyczkami wypełnione są  piętrowymi polami piszczałkowymi. Pozytyw ozdobiony jest uszakami, z wkomponowanymi w akantowe zwoje uskrzydlonymi puttami.

Szafa organowa o 9 polach piszczałkowych, wypełnia tylną część nawy kościoła i zajmuje całą szerokość chóru. Sekcja główna o 7 polach, wsparta na wysokim cokole, ma podobnie jak pozytyw trzy wieżyczki, jednak o odwróconych proporcjach (środkowa mała trójkątna oraz dwie boczne duże półokrągłe). Na środkowej znajduje się pięcioramienna pozłacana gwiazda. Boczne "podtrzymywane" przez atlantów (figury silnych mężczyzn), od góry zwieńczone są uskrzydlonymi główkami anielskimi oraz figurami aniołów grających na harfie i lutni. Pomiędzy wieżyczkami znajdują się zamknięte  pola piszczałkowe. Całość ozdobiona jest ażurowymi uszakami, z umieszczonymi ma nich puttami, trzymającymi rogi obfitości. Pozostałe pola segmentów basowych, odsunięte od sekcji głównej, ujęte w ramy, umieszczone są na wyraźnie zaznaczonych cokołach, zamkniętych belkowaniem i profilowanym gzymsem. Z boku każdego z nich znajdują się uszaki,  zaś nad gzymsami ozdobne szczyty z palmetami. Obie części przechodzą w półkoliste łuki bramek, łączących je z sekcją główną prospektu. Pozytyw oraz całość szafy organowej, pokrywa bogata dekoracja snycerska, m.in. sploty akantu, girlandy, pęki kwiatowo- owocowe, karbowane wstęgi i muszle.

W 1933 r. firma Rieger z Karniowa buduje w miejsce organów Ryszaka nowy instrument  (opus 2572), o dyspozycji 24 głosów. Zostaje on zamontowany w istniejącej szafie organowej pochodzącej z 1714 roku. Instrument posiada 2 manuały oraz pedał, pneumatyczną trakturę gry i rejestrów oraz wiatrownice stożkowe. Stół gry wolnostojący,  zwrócony jest  przodem do prezbiterium. Niestety, widok na wnętrze kościoła zasłania wspomniany wcześniej, niemy pozytyw. W instrumencie zachowana jest dźwignia do kalikowania, która obsługuje umieszczony wewnątrz szafy organowej miech pływakowy manuału I oraz pedału. Z tyłu szafy organowej, umieszczono z kolei odrębny miech, do obsługi manuału II. W pobliżu miecha, znajduje się dobudowana dmuchawa elektryczna.

W latach 70. XX wieku, organy zostały rozbudowane z 24 do 29 głosów (28 głosów realnych i jedna transmisja). Prace te wykonała firma Ryszarda Plenikowskiego i Józefa Adamczyka z Kartuz. Podczas powiększania instrumentu zostały zmienione oryginalne tabliczki rejestrowe Riegera oraz pisownia głosów. W roku 2005 instrument przeszedł kolejną renowację, podczas której wymienione zostały wszystkie piszczałki prospektowe. Nowe piszczałki, zrekonstruowane na podstawie oryginałów, wykonano ze stopu cynowo-ołowiowego. Prace te zostały przeprowadzone przez Zakład Organmistrzowski Bałchan z Bielska-Białej.

Dyspozycja instrumentu (pisownia oryginalna)

* Głos dobudowany w latach 70.

** Transmisja głosu Kryty jemny 16' z manuału II

Połączenia

II – I 8',  II – I 16',  II-I 4',  II – II 16',  II – II 4',  I – I 4',  I – Ped 8',  II – Ped 8'

Urządzenia dodatkowe

• Tremolo manuału II
• Wolna kombinacja
• Wyłącznik kombinacji zbiorowych
• Kombinacje zbiorowe:  Piano, Mezzoforte, Forte, Fortissimo, Tutti
• Wyłącznik ręczny rejestrów
• Wyłącznik głosów językowych
• Automatyczny pedał
• Wyłącznik crescenda
• Crescendo
• Szafa ekspresyjna manuału II

Skala manuału: C-g³, skala pedału: C₁-f

Organiści tutejszego kościoła (XX i XXI wiek):

• Przetak Stanisław (ur. 1886 r., zm. 1964 r.) początek XX w. – 1964 r.
• Firleta Adam Tadeusz (ur. 1930 r., zm. 1996 r.) 1964 – 1996 r
• Pasternak Przemysław 1996 – 1999 r.
• Lach Rafał 1999 – nadal

Źródła do tekstu o organach:

1. Konrad Zacharski, „Prospekt organowy w katedrze żywieckiej p.w. Narodzenia NMP”, Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2009
2. Tomasz Barcik, https://musicamsacram.pl/instrumenty/opis/554-Zywiec-Konkatedra-Narodzenia-NMP
3. Andrzej Gardaś - materiały własne

CIEKAWOSTKI

• Pod posadzką kościoła znajdują się liczne krypty: w kaplicy renesansowej są groby Komorowskich, w kaplicy Habsburgów w grobach leżą: Karol Stefan Habsburg z żoną Maria Teresą (+1933 r.) oraz ich wnuczęta Olbracht Maksymilian (+1929 r.) i Maria Krystyna (+ 2012 r.). Także posadzka nawy pokrywa szereg grobów, w których grzebano kapłanów, znaczniejszych mieszczan i urzędników. W jednej z krypt, pod konfesjonałem przy wejściu do kaplicy Komorowskich, pochowano Andrzeja Komonieckiego (+1729 r.) wraz z żoną Zofią z Kalfasowiczów.

• W 1924 r. podczas remontu wieży w jej trzecią kondygnację, wmurowano na pamiątkę oryginalne kule z okresu potopu szwedzkiego.

• Do końca XVIII w. wokół kościoła rozciągał się cmentarz. Obok świątyni znajduje się barokowy kamienny posąg Matki Boskiej z Dzieciątkiem – Królowej Nieba i Ziemi z 1755 r. oraz posąg Chrystusa z 1980 r. autorstwa prof. Czesława Dźwigaja.

Kontakt

Wszystkich zainteresowanych historią Konkatedry zapraszamy do kontaktu z panią Dorota Firlej, kustoszem Muzeum Miejskiego w Żywcu: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Autorzy

• Artykuł przygotowany przez p. Dorotę Firlej, poza tekstem o organach.
• Tekst o organach przygotowany przez p. Andrzeja Gardaś.