- Żywiecki kościół pw. Przemienienia Pańskiego stojący wśród cmentarza na górze Borkowskiej wiąże się nierozerwalnie z dziejami miasta Żywca.
- Wśród związanych ze świątynią postaci odnajdujemy ważne osobistości.
- Kościółek Przemienienia Pańskiego od samego początku był swego rodzaju przystankiem w drodze dla pielgrzymów zmierzających do sanktuariów w Rychwałdzie czy Kalwarii Zebrzydowskiej.
W artykule:
- Historia
- Cytaty historyczne z „Dziejopisu żywieckiego” Andrzeja Komonieckiego
- Pierwotne wyposażenie
- Obecne wyposażenie
- Organy piszczałkowe
- Ciekawostki
- Informacje dodatkowe
HISTORIA
Żywiecki kościół pw. Przemienienia Pańskiego stojący wśród cmentarza na górze Borkowskiej (zwanej też Moszczanicką, dziś Burgałowską) wiąże się nierozerwalnie z dziejami miasta Żywca. Wśród związanych ze świątynią postaci odnajdujemy ważne osobistości – pierwszego fundatora, Andrzeja Komonieckiego, burmistrza, wójta i kronikarza miejskiego; burmistrza Jana Giercuszkiewicza, za którego miasto wyłamało się spod władzy Wielopolskich uzyskując samodzielność oraz ks. Franciszka Augustina, kronikarza, budowniczego i projektanta obecnej świątyni i założyciela istniejącego do dziś cmentarza. Kościółek Przemienienia Pańskiego od samego początku był swego rodzaju przystankiem w drodze dla pielgrzymów zmierzających do sanktuariów w Rychwałdzie czy Kalwarii Zebrzydowskiej. W świątyni znajdował się obraz Matki Boskiej owiany aurą cudowności i otoczony splendorem wotów.
W 1701 r. Andrzej i Zofia Komonieccy ufundowali drewnianą kapliczkę przy drodze do Rychwałdu, którą trzy lata później rozbudowali w niewielki kościółek pw. Przemienienia Pańskiego. Przy budowie zatrudniony został mistrz ciesielski Wojciech Barabasz z Żywca.
W 1705 r. miasto darowało kościołowi 18 zagonów gruntu pod przyszły cmentarz. Założono go w 1832 r. z inicjatywy ówczesnego proboszcza ks. Franciszka Augustina, jest czynny do dziś. Podjęto również starania o zastąpienie zniszczonej już wtedy świątyni nową murowaną. Ks. Augustin wykonał plany nowego kościoła, który wzniesiono w latach 1850-1856 staraniem przede wszystkim Jana Suchońskiego. W tym samym czasie dalsze grunty pod cmentarz ofiarował arcyksiążę Karol Ludwik Habsburg, właściciel dóbr żywieckich.
W dniu 30 maja 1964 r. podczas wizytacji kanoniczej parafii żywieckiej kościółek i cmentarz odwiedził ks. Kardynał Karol Wojtyła, ówczesny metropolita krakowski, a później papież Jan Paweł II.
CYTATY HISTORYCZNE Z „DZIEJOPISU ŻYWIECKIEGO” ANDRZEJA KOMONIECKIEGO
[1701]
Tegoż roku dnia 18 kwietnia kapliczka naprzód mała Przemienienia Pańskiego na Górze Borkowskiej u kamiennej Bożej Męki założona i funditus wystawiona jest, kosztem własnym sławnego Andrzeja Komonieckiego, wójta natenczas żywieckiego i Zofijej Kalfassowiczówny małżonków, mieszczan żywieckich. Do którego najpierwsza processyja w dni krzyżowe w dzień świętego Floryjana (4.V.) odprawowała się.
Przemienienia Pańskiego kościółek na Górze Borkowskiej nad miastem żywieckim, przy Bożej Męce kamiennej, niegdy od Jana Frankowica, mieszczanina żywieckiego roku 1647 die Julii (17 lipca) wystawionej, kapliczką naprzód małą na łokci sześć z długości wybudowany roku 1701 dnia 18 miesiąca kwietnia, w której najpierwsza msza święta roku 1702 we wtorek Dni Krzyżowych (23 maja) odprawowała się.
[1704]
Tegoż roku we wtorek po Bożym Ciele dnia 27 maja kościółek na Górze Borkowskiej teraz Tabor nazwanej Przemienienia Pańskiego założony został, z małej przedtym kapliczki znacznie rozszerzony. Poczym w sobotę dnia 7 czerwca ta kapliczka mała niżli na przedni chór miała bydź przetoczona, msza święta przez wielebnego Jego Mości księdza Krzysztofa Anderskiego, proboszcza natenczas żywieckiego była odprawowana. A dokończywszy to dzieło tego kościółka, we wtorek dnia 8 lipca dzwonek, który na imię świętej Zofijej w Krakowie lany, zawieszony jest i nim zadzwoniony, mając na sobie taki napis: „O Mater Sancta Sophia Anno Domini 1701”. Co się stało za staraniem i kosztem sławnych Andrzeja Komonieckiego, wójta natenczas żywieckiego i Zofijej Kalfassowicówny, małżonków i mieszczan żywieckich.
[1705]
Tegoż roku kościółek Przemienienia Pańskiego na Górze Borkowskiej niedawno zbudowany w tym miesiącu pomalowany jest przez Gabriela Komonieckiego malarza, kosztem fundatora zwyż napisanego, czyniąc ozdobę co prędzej jego.
[1722]
Dnia 7 września w poniedziałek w wigilią Narodzenia Panny Maryjej z kościoła żywieckiego processyja była do Kościółka Przemienienia Pańskiego o pogodę, gdy deszcze dwie niedzieli każdy dzień ustawicznie idąc, zboża po polach psowały. Kędy była msza święta śpiewana, po czym pogoda nastała i zboża zebrano.
PIERWOTNE WYPOSAŻENIE
W okresie międzywojennym, niektóre zabytki znajdujące się na wyposażeniu kościoła, a pochodzące głównie z czasów świątyni drewnianej, opiekunowie kościoła przekazali w depozyt do nowo powstałego Muzeum Ziemi Żywieckiej.
Na pierwotne wyposażenie kościoła składały się m. in.:
- obraz temperowy na desce Matka Boska z Dzieciątkiem (Bocheńska) z pocz. XVII w.
- drewniany relikwiarz w formie głowy Jana Chrzciciela na misie z XVIII w.
- obraz olejny Męczeństwo św. Jana Chrzciciela z 1842 r. autorstwa Andrzeja Madalskiego
- obraz olejny Wjazd Chrystusa do Jerozolimy Antoniego Chrząskiewicza z 1851 r.
- obraz olejny Matka Boska z Dzieciątkiem (Pocieszenie, Madonna Żywiecka)z 1836 r.
- obraz olejny Święta Rozalia Andrzeja Madalskiego
- obraz olejny Świętego Mikołaja biskupa Józefa Ignacego Maultza z 1878 r.
- obraz olejny Madonna ze śpiącym Dzieciątkiem z 1863r.
- obraz olejny Salvator Mundi Andrzeja Madalskiego z 1835 r.
- relikwiarz z 1715 r. w postaci skrzynki drewnianej
- relikwiarz św. Andrzeja, barokowy
Wyposażenie to obecnie zdeponowane jest w zbiorach Muzeum Miejskiego w Żywcu i eksponowane na wystawach stałych – Sztuka Sakralna Żywiecczyzny.
Od 1780 r. w kościółku znajdowało się oryginalne epitafium Andrzeja Komonieckiego, które przed wybuchem II wojny światowej zostało przekazane do Muzeum Ziemi Żywieckiej i, niestety, nie przetrwało czasów okupacji.
OBECNE WYPOSAŻENIE
Obecnie w kościele znajdują się trzy zabytkowe, XIX-wieczne ołtarze. Ołtarz główny pochodzi z 1856 roku, został wystawiony przez majstra stolarskiego – Jana Wiśniowskiego. W ołtarzu znajduje się obraz przedstawiający Przemienienie Pańskie autorstwa Józefa Ignacego Maultza. Rzeźby ołtarzowe, świętych Piotra i Pawła oraz aniołów, wykonał znany żywiecki rzeźbiarz i snycerz, Józef Pękalski.
Ołtarze boczne zostały wykonane przez majstra stolarskiego Walentego Szuberta w 1866 i w 1870 r. W Ołtarzu przy ścianie północnej znajduje się obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej – Królowej Aniołów autorstwa Józefa Maulta. Rzeźby aniołów wykonał Józef Pękalski. Ołtarz wystawiony przy ścianie południowej mieści obraz Ukrzyżowanego Chrystusa z klęczącą u jego stóp św. Marią Magdaleną (autor J. Maultz). Wszystkie rzeźby autorstwa Józefa Pękalskiego.
W chórze znajdują się niewielkie organy, piszczałkowe, wykonane w Krakowie w 1875 r.
Organy piszczałkowe
Instrument nieznanego budowniczego o dyspozycji 6 głosów, nieznany również numer dzieła. Najstarszym źródłem wspominającym o organach w tutejszym kościele, jest Inwentarz Kościoła Przemienienia Pańskiego. Według tego przekazu organy wykonano w 1875 roku w Krakowie, gdzie zostały zakupione, prawdopodobnie przez pochodzącego z Żywca ks. Wojciecha Micherdzińskiego, jako dar dla tutejszego kościoła.
Prospekt architektoniczny instrumentu, w stylu neobarokowym, o pięciu polach piszczałkowych, umieszczony jest na chórze muzycznym . Obejmuje 3 półokrągłe wieżyczki (środkowa większa i wyższa, 2 boczne mniejsze i niższe), podparte i zwieńczone wydatnym gzymsem, ze zwisającymi po bokach srebrnymi girlandami. Przestrzenie między wieżyczkami wypełnione są przez zamknięte pola piszczałkowe z łukowatym zakończeniem, nad którymi widnieją motywy kwiatowe. Całość prospektu ozdobiona złoconymi uszakami. Stół gry wbudowany w bok szafy organowej, posiada 1 manuał (klawiaturę ręczną). Organista siedzi bokiem do ołtarza. Traktura gry i rejestrów instrumentu mechaniczna, wiatrownica klapowo-zasuwowa, miech fałdowy. Zachowana dźwignia do kalikowania. Z przodu instrumentu dobudowana została dmuchawa elektryczna.
W latach 70. i 80. XX wieku okresowe przeglądy instrumentu przeprowadzała firma Ryszarda Plenikowskiego i Józefa Adamczyka z Kartuz. Od lat 90. XX wieku opiekę nad organami sprawuje Zakład Organmistrzowski Bałchan z Bielska-Białej. W latach 2015-16 instrument przeszedł gruntowny remont, przeprowadzony przez Firmę Organmistrzowską Łukasza Kmiecika z Wieliczki.
Zakres przeprowadzonych prac:
- renowacja szafy organowej wraz z prospektem,
- wymiana piszczałek prospektowych na nowe cynowe,
- wymiana wszystkich piszczałek drewnianych,
- zabezpieczenie przed szkodnikami,
- remont wiatrownicy i elementów traktury,
- wymiana gałek rejestrowych i tabliczek z nazwami głosów.
Podczas remontu zostały częściowo spolszczone i zmienione nazwy głosów. Została także usunięta gałka rejestrowa nieczynnego głosu „Trąbka”.
|
Dyspozycja instrumentu (pisownia oryginalna) |
|
|
Przed remontem |
Po remoncie |
|
Manuał: 1. Portunal 8' 2. Flet major 8' 3. Flet minor 4' 4. Sedecima 1' 5. Superoctava 2' 6. Principal 4' 7. Trąbka (brak głosu) |
Manuał: 1. Portunał 8' 2. Minor 4' 3. Sadecima 1' 4. Oktawa 2' 5. Major 8' 6. Pryncypał 4' |
Skala manuału: C-c3
Organiści tutejszego kościoła (XX i XXI wiek):
- Paneth Wiesław 1981 – nadal
Do lat 80. XX wieku, podczas liturgii mszalnych, o oprawę muzyczną dbali okazjonalnie organiści z kościoła pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Żywcu.
Źródła:
- Przemysław Dyrlaga, Kościół p.w. Przemienienia Pańskiego, Żywiec 2015
- Tomasz Barcik, https://musicamsacram.pl/instrumenty/opis/583-Zywiec-Kosciol-Przemienienia-Panskiego
- Andrzej Gardaś - materiały własne
CIEKAWOSTKI
- Relacja Józefa Łepkowskiego z wizytacji kościółka zamieszczona w Gazecie Warszawskiej
Za miastem Żywcem stoi na cmentarzu mała kapliczka Przemienienia Pańskiego; tę fundował Komoniecki i w niej złożono kości jego. Dziad, co tu u wrót cmentarnych prawie dniem i nocą zawodzi smutne pieśni pogrzebu, z współczuciem pokazywał mi portret znanego wójta i kronikarza, zawieszony na chórze kapliczki. Zdziwiony czcią z jaką mówił o Komonieckim, puściłem się z nim w gawędkę, i oto ów żebrak jest w prostej linii potomkiem sławetnego latopisca Żywieckiego! Przodek jego miał za co sławić współczesnych swoich, to też pisał dzieje, dzisiejszy zaś Komoniecki tylko „Salve Regina” nuci nad otwartym grobem, gdy doń przynoszą trumnę Żywieckiego mieszczanina.
- Jeszcze przed II wojną światową do żywieckiego muzeum zostało przekazane epitafium Andrzeja Komonieckiego. Niegdyś było zawieszone w drewnianym kościółku na chórze, później trafiło do murowanego kościółka, gdzie znajdowało się w zakrystii. Pomiędzy 1862-1876 r. epitafium zostało przeniesione do ratusza, skąd ostatecznie trafiło do muzeum. Podczas okupacji epitafium zostało wywiezione przez Niemców i po wojnie nie udało się go odnaleźć. Jego wygląd znamy tylko z fotografii i opisu, które pozostawił prof. Jerzy Szablowski – miało ono kształt kartusza obramionego żywo poskręcanymi liśćmi akantu, ponad którym znajdował się w oprofilowanej ramie owalny portret zmarłego, namalowany farbami olejnymi na płótnie naklejonym na deskę. Na kartuszu znajdował się napis:
Bogu Najlepszemu, Największemu
Ten, którego obserwatorze w tym wizerunku widzisz,
Andrzej Komoniecki jest, nie zwykłych
Ale szczególnych zalet i cnót
Mąż. W zgodzie ze spokojem, jako obywatel,
W dojrzałym wieku pisarz, według prawa rajca
I wójt żywiecki, pięćdziesiąt ponad lat temu sam życia dokonał. Roczników pisarz,
Fundator tej kaplicy na koniec wiersza.
1 października Roku Pańskiego 1780.
- W 1647 r. na górze Borkowskiej wznoszącej się na południowy wschód od miasta mieszczanie, na miejscu obecnego kościółka Przemienienia Pańskiego, Jan Frankowic i jego żona Anna z Gałuszków ufundowali Bożą Mękę – kamienną kolumnę zwieńczoną krzyżem. Obecnie wspomniana Boża Męka już nie istnieje, pisał o niej wielokrotnie Andrzej Komoniecki w swym Dziejopisie Żywieckim. Można przypuszczać, że wystawiona na działanie warunków atmosferycznych zniszczała i został usunięta.
- Nieco poniżej kościoła przy ścieżce tuż nad mogiłą legionistów znajduje się kamienny krzyż ufundowany przez księdza Franciszka Augustina. Pomnik ten ksiądz wzniósł ku pamięci ofiar sławetnej zarazy z 1831 r., której też inna pamiątka – figura św. Rozalii nadal stoi przy ul Kościuszki. Augustin był naocznym świadkiem zarazy, przeżył ją i szczegółowo opisał w swych kronikach:
1832 – po ustaniu cholery chciałem za moje ocalenie od niej odprawić 9 lutego uroczystą mszę świętą i poleciłem 7 lutego ustawić kamienny krzyż na murowanym cokole, przy czym musiałem być osobiście obecny. Przy tej pracy zaczął padać deszcz, który nas wszystkich przemoczył. W prawdzie odbyła się msza święta i jednocześnie poświęcenie nowego cmentarza, ale byłem wskutek przemoknięcia – ze względu na moją podagrę – tak chory, że od tego czasu nie wróciłem do dawnych sił.
Informacje dodatkowe
Więcej na temat historii świątyni:
- P. Dyrlaga, Kościół pw. Przemienienia Pańskiego w Żywcu, Żywiec 2015
- Z. Rączka, Przewodnik po kościołach żywieckich, Żywiec 1992
- Zabytki Sztuki w Polsce, inwentarz topograficzny, red. J. Szablowski, 1948, reprint Żywiec 2009
- Komoniecki, Dziejopis Żywiecki, wyd. St. Grodziski i I. Dwornicka, Żywiec 1987
- F. Augustin, Kroniki Żywieckie, Żywiec 2007
Zdjęcia
- Zdjęcia dawnego wyposażenia kościoła – zbiory Muzeum Miejskiego w Żywcu
- Zdjęcia współczesne kościoła i cmentarza (2022 r.) – Jakub Firlej
Kontakt
Wszystkich zainteresowanych historią kościoła i cmentarza zapraszamy do kontaktu z panią Dorota Firlej, kustoszem Muzeum Miejskiego w Żywcu: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Autorzy
- Artykuł przygotowany przez p. Dorotę Firlej, poza tekstem o organach.
- Tekst o organach przygotowany przez p. Andrzeja Gardaś.