Kościół pw. św. Marka - Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Żywcu

W artykule:

• Historia
• Cytaty historyczne z „Dziejopisu Andrzeja Komonieckiego”
• Pierwotne wyposażenie
• Obecne wyposażenie
• Organy piszczałkowe
• Ciekawostki

HISTORIA

Kościół pw. Świętego Marka stoi przy ulicy Sienkiewicza. Powstał on z legatów testamentowych w 1591 r. jako wotum przebłagalne dla odwrócenia szerzącej się w Żywcu zarazy. Przed budową najstarszego, drewnianego kościółka w miejscu tym stanęła w 1584 r. kamienna Boża Męka. Obecna murowana świątynia została wzniesiona w 1885 r. Na zewnątrz kościoła, we wnęce wieży kościelnej znajduje się drewniana, wczesnobarokowa płaskorzeźba św. Marka.

CYTATY HISTORYCZNE Z DZIEJOPISU ŻYWIECKIEGO ANDRZEJA KOMONIECKIEGO

[1584]

Także Boża Męka wymurowana jest, która stoi przy kościółku świętego Marka, na której są te litery wykute: „Miserere mei Deus secundum magnam misericordiam Tuam. Sit Nomen Domini benedictum In saecula 1584”. Gdyż tam przedtym kościółka nie było, ale wprzód taż Boża męka postawiona jest, a kościółek po niej dopiero zbudowano roku 1591 w powietrze morowe.

[1699]

Także tegoż roku do kościółka świętego Marka za miastem Żywcem stojącego Barbara Gogolanka alias Kazimierza Marzeckiego małżonka, mieszczka żywiecka, kielich srebrny złocisty, ofiarując go temu kościołowi wiecznie jako patronowi swemu. W którym tym tam kościółku w dzień Panny Maryjej Angielskiej 2 sierpnia nabożeństwo odprawując w tym nowym kielichu, roku przyszłego 1700, mszą świętą pierwszą celebrowano, przy bytności piąci kapłanów seminarzystów krakowskich. Gdzie i na wygrywano.

A ten kościółek malowaniem przyozdobiony, za staraniem księdza Wojciecha Symelliusa, natenczas wikarego żywieckiego, roku 1664, przez fabiana Sobinowicza, malarza, z gruntu pomalowany jest.

[1708]

Tegoż roku dnia 22 stycznia ołtarzyk poboczny Najświętszej Panny Maryjej w kościółku świętego Marka za miastem Żywcem stanął sumptem Andrzeja Komonieckiego, wójta żywieckiego.

[1719]

Dnia 7 czerwca we środę processyja była z kościoła farnego żywieckiego o kościółka świętego Marka, gdzie i wotywa odprawowała się w intencyjej uproszenia deszcza dla kapust sadzenia i zbóż zaschnienia, gdyż deszczu nie było przez niedziel cztery. Dlaczego była wielka suchość, że przysady kapust przerosły i sadzić ich ludzie nie mogli i orać na nie, a co posadzili, powysychało. Az Pan Bóg tegoż dnia za przyczyną świętego Marka deszcz rzęsisty i spory dał, że wielka wygoda stała się i ziemie ożywienie i przysada kapust droga była zbytecznie, gdyż się nie poradziła wszędzie. Które ludzie z daleka szukali i przepłacali

PIERWOTNIE WYPOSAŻENIE

Na pierwotne wyposażenie kościoła składał się m.in. gotycki tryptyk, pochodzący z lat 1445-1450, z którego zachowały się dwa skrzydła z przedstawieniami czterech świętych biskupów: Stanisława, Mikołaja, Wojciecha, Marcina oraz z wyobrażeniami Matki Boskiej Bolesnej i Chrystusa Bolesnego (skrzydła tryptyku znajdują się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie).

Pierwsza polichromia kościoła powstała dopiero w 1664 r., wykonał ją Fabian Sobinowicz. W XVIII w. w kościele pojawiły się kolejne ołtarze poświęcone Św. Barbarze i Najświętszej Maryi Pannie (niezachowane).

OBECNE WYPOSAŻENIE

Obecnie w kościele znajduje się neogotycki ołtarz z rzeźbami Chrystusa Zmartwychwstałego, św. Antoniego Padewskiego oraz św. Marka Ewangelisty.  Warto też wspomnieć o obrazie Święty Marek z 1834 r. autorstwa Teodora Stachowicza. Obraz jest prywatną fundacją, o czym informuje napis na odwrocie płótna: "Na Chwałę Boga Wszechmogącego a na pamiątkę po śmierci Katarzyny żony swojej uczynił fundusz Piotr Gieiace obywatel Miasta Żywca w roku 1835”. W kościele odnajdziemy także obraz Zwiastowanie z 1913 r. nieznanego autora, piętnaście epitafiów z XIX-XX w. W chórze natomiast znajdują się niewielkie, zabytkowe organy piszczałkowe z 1895 r. (więcej informacji o organach poniżej).

Na uwagę zasługują także wiszące na ścianach nawy płaskorzeźbione stacje drogi krzyżowej oraz obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, wykonany w Częstochowie i podarowany jako wotum dziękczynne do kościoła po szczęśliwym powrocie z pielgrzymki, o czym świadczy napis na odwrocie płótna: „Obraz przeniesiony z Częstochowy w roku 1900, 8 września”.

W 1784 r. przy kościółku założono cmentarz, dziś już zamknięty, na terenie którego znajduje się rzeźba kamienna, późnobarokowa św. Józefa z Dzieciątkiem z 1797 r. oraz neogotycka kaplica grobowa ks. Tomasza Czapeli z 1907 r., wybudowana przez znaną firmę Josefa Leona Urbana z Ołomuńca. Krzyże nagrobne oraz ogrodzenia grobów wykonane zostały w większości w odlewni w Węgierskiej Górce na przełomie XIX i XX w.

Organy piszczałkowe

Instrument firmy Gebrüder Rieger z Jägerndorf o dyspozycji 3 głosów. Na podstawie inskrypcji umieszczonej na stole gry, informującej o kolejnym dziele budowniczego (opus 511), można określić datę pochodzenia instrumentu na 1895 r.  

Dziewiętnastowieczny prospekt architektoniczny instrumentu, w stylu neoklasycznym, wbudowany w balustradę chóru muzycznego, obejmuje trzy pola piszczałkowe, ujęte w łukowate ramy. Środkowa niższa, skrajne wyższe, z umieszczonymi u dołu płycinami – centralna z postacią putta, pozostałe dwie z chrześcijańskimi symbolami nadziei i wiary (kotwicą i Pax Christi). Każda z ram zakończona u góry ozdobnym gzymsem, część środkowa, zwieńczona dodatkowo złoconym ornamentem. Wszystkie wsparte na kolumnach, które ozdobione są delikatnymi girlandami i niewielkimi cokołami. Stół gry wbudowany w bok szafy organowej, posiada 1 manuał (klawiaturę ręczną). Organista siedzi bokiem do ołtarza. Traktura gry oraz rejestrów instrumentu mechaniczna, wiatrownica stożkowa, miech pływakowy. Zachowana dźwignia do kalikowania. Z boku instrumentu dobudowana została skrzynia z dmuchawą elektryczną.

Dyspozycja instrumentu (pisownia oryginalna)

Manuał:

1. Principal 4’
2. Salicional 8’
3. Gedeckt 8’

Urządzenia dodatkowe:

• Kombinacja zbiorowa: Forte-Tritt  (Tutti-Piano) – dźwignia nożna.

Skala manuału: C-f³

W latach 70. i 80. XX wieku okresowe przeglądy instrumentu przeprowadzała firma Ryszarda Plenikowskiego i Józefa Adamczyka z Kartuz. Od lat 90. XX wieku opiekę nad organami sprawuje Zakład Organmistrzowski Bałchan z Bielska-Białej, który to w 2020 r. przeprowadził renowację instrumentu.

Zakres przeprowadzonych prac:

• renowacja piszczałek wewnętrznych i prospektowych,
• rekonstrukcja kloców głosu Principal 4’,
• rekonstrukcja kloców prospektowych,
• czyszczenie i regulacja traktury,
• czyszczenie i polerowanie klawiatury,
• wymiana poszycia miecha,
• zabezpieczenie przed szkodnikami,
• korekta intonacji i strojenie.

Organiści tutejszego kościoła (XX i XXI wiek):

• Pruski Józef (ur. 1898 r., zm. 1981 r.)
• Pękalski Czesław (ur. 1914 r., zm. 1975 r.)
• Kurzyk Ludwina ok. 1976 - ok. 1981 r.
• Paneth Wiesław ok. 1981 – 1983 r.   
• Gardaś Andrzej 1983 - nadal   

Źródła do tekstu o organach:

1. Praca zbiorowa pod redakcją Doroty Firlej i Przemysława Dyrlagi „Przywrócić pamięć”, Towarzystwo Naukowe Żywieckie 2011 r.
2. Zakład Organmistrzowski Bałchan z Bielska-Białej
3. Andrzej Gardaś - materiały własne

CIEKAWOSTKI

• Fragment artykułu „Dzieje kościołów w Żywiecczyźnie, zamieszczony w ”Przeglądzie Żywieckim z dnia 31 grudnia 1933 r. Kościółek św. Marka wybudowano w XVI wieku, bliższej daty kronika kościelna nie podaje, zaznaczając jedynie, że kościółek ten początkowo drewniany, wybudowany został ze składek po zmarłych, jak kroniki wspominają, był bardzo starym chylącym się ku zawaleniu, dlatego w roku 1885, został przy pomocy ludności miejscowej wymurowany. Ludzie pracujący przy budowie tego kościółka bezpłatnie, mieli zapewnione bezpłatne miejsce na grób na cmentarzu przy tym kościółku.
• Wspomnienia prof. Stanisław Dobosza: Odkąd pamiętam, jego rektorem by ks. Józef Zabrzeski, który dla sąsiadów codziennie odprawiał mszę. Przy różnych okazjach odwiedzał ich również w domach. Sam mieszkał tuż za kościółkiem. Wybudował tu dom, w którym urządził suszarnię ziół. Leczył każdego, kto się do niego zgłosił. Jego stałym ministrantem był Władysław Seeman, a po nim Jan Kościelniak, syn Michała. Na organach grywał Czesław Pękalski. W prowadzeniu tego filialnego kościółka pomagały rodziny: Zyzaków z Młyna, krawca Walnego Gadochy, kupca Seemana oraz stolarza M. Kościelniaka.

Kontakt

Wszystkich zainteresowanych historią kościoła zapraszamy do kontaktu z panią Dorota Firlej, kustoszem Muzeum Miejskiego w Żywcu: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Autorzy

• Artykuł przygotowany przez p. Dorotę Firlej, poza tekstem o organach.
• Tekst o organach przygotowany przez p. Andrzeja Gardaś.